Darlings and disability - perceived health in couples and disability pension receipt

I denne avhandlinga har eg sett på samanhengar mellom opplevd helse hjå gifte og sambuande par og mottak av uførepensjon. I Noreg får nesten 10% av befolkninga i arbeidsfør alder uførepensjon. Ektefeller si helse er ofte relativt lik, ektefeller deler dessutan livsstil og kan koordinere avgang frå arbeidslivet. At ektefeller liknar kvarandre kan skuldast at personar som giftar seg liknar kvarandre, at ektefeller påverkar kvarandre eller at dei deler opplevingar og ressursar gjennom livet. Sjukerolla vert definert i sosiale samanhengar, og det er både medisinske og ikkje-medisinske årsaker til at nokon får uførepensjon. Helsa hjå nye mottakarar av uførepensjon kan difor endre seg over tid. Vi tok utgangspunkt i data frå Helseundersøkinga i Nord-Trøndelag (HUNT2 i 1995-97 og HUNT3 2006-08), kopla til opplysningar om hushald, familiar, pensjonar og utdanning frå nasjonale register. I den første studien undersøkte vi uførepensjon i par og risiko for å få uførepensjon dersom partneren var uførepensjonert. Vi justerte for helse, sjukdom, livsstil og utdanning ved start av oppfølginga. Vi fann ei kraftig opphoping av uførepensjon i par, og at risikoen for å få uførepensjon var omtrent ein tredjedel større dersom partneren fekk uførepensjon. I den andre studien såg vi på risikoen for å verte uførepensjonert eller døy, avhengig av helse, sjukdom, livsstil og utdanning hjå begge partnerane i paret. Vi samanlikna samanhengane innanfor og mellom par. Vi fann samanhengar mellom det å ha ein partner med dårleg helse, fysiske og psykiske symptom og låg utdanning og risiko for å få uførepensjon. Derimot fann vi ikkje samanhengar mellom det å ha ein partner med dårleg helse og risiko for død, men vi fann ein samanheng mellom røyking og utdanning i paret og død. I den tredje studien såg vi på sjølvrapportert helse, søvnvanskar og psykiske symptom hjå dei som fekk uførepensjon på 1990-talet og 2000-talet og ektefellene deira, avhengig av tid før eller etter at dei fekk uførepensjon. Vi fann at sjølvopplevd helse var dårlegast i tida rundt oppstart av uførepensjon. Helsa hjå dei uførepensjonerte var relativt lik på 2000-talet som på 1990-talet. Det var likevel ein topp i depresjonssymptom rundt tida for uførepensjon på 1990-talet, som vi ikkje fann hjå dei som fekk uførepensjon på 2000-talet. Søvnvanskar var vanlegare på 2000-talet enn på 1990-talet, men samanhengen mellom tid før eller etter oppstart av uførepensjon og søvnvanskar var svakare på 2000-talet. Vi fann ikkje nokon statistisk samanheng mellom tid før eller etter oppstart av uførepensjon og helsa eller symptoma til partneren. Vurdert samla tilseier funna våre at det er ei klar opphoping av uførepensjon i par. Noko av dette kan skuldast likskap mellom dei som giftar seg. Å bu saman med ein partner med dårleg helse kan ha ein negativ innverknad på arbeidsevna. Derimot fann vi ikkje tilsvarande samanheng med død. Vi kan likevel ikkje forklare den auka risikoen for å få uførepensjon dersom partneren også får det, med at helsa vert dårlegare når partneren fell ut av arbeidslivet. Andre mogelege mekanismar kan vere sosial påverknad av sjukdomsåtferd og meistringsforventning. Vidare tilseier resultata våre at helsenivået hjå dei som vert uførepensjonert ikkje har endra seg noko særleg frå 1990-talet til 2000-talet. Dette indikerer også at NAV vurderer saker på same måte. Likevel ser det ut til at stresset knytt til det å falle ut av arbeid har gått ned frå 1990-talet til 2000-talet. Dette kan skuldast raskare sakshandsaming og færre stigma knytt til arbeidsufør grunna psykisk sjukdom. Spørsmålet om paret si helse kan påverke arbeidsevne bør undersøkast vidare. Når ein møter pasientar som er sjukemelde eller på arbeidsavklaringspengar, kan det vere nyttig å involvere partneren i diskusjonar rundt mogelegheiter og hindringar rundt det å komme tilbake til arbeid.